Skip to main content

‘Hawwe jim lekker oan it tellen west?’

Al in skoft wurket taalkundige Marjoleine Sloos yntinsyf oan it saneamde Boarnsterhim-ûndersyk, in grut ûndersyk nei taalferoaring yn Fryslân troch ferskate generaasjes hinne. It is in replikaasje fan it ûndersyk dat ûnder lieding fan professor Tony Feitsma tusken 1982 en 1985 oan de Vrije Universiteit dien is. Doe waarden 85 sprekkers út ’e eardere gemeente Boarnsterhim befrege en opnommen. Akademy-kollega Frits van der Kuip wie eartiids ien fan de transkribinten. In petear mei Marjoleine Sloos en Frits van der Kuip oer it ûndersyk fan doe en no.

Tony Feitsma hie it kreas úttocht. Se woe in grut ûndersyk nei taalferoaring opsette neffens kritearia fan de sosjolinguistyk: sprekkers fan ferskillende generaasjes, opliedingen en sosjale klassen út in stabyl dialektgebiet yn it midden fan Fryslân. ‘Mar Tony hie echt muoite om ynformanten te finen foar har ûndersyk. Se hat sels op har âlde widdofyts de doarpen ôfwest om minsken te freegjen om mei te dwaan’, fertelt Frits van der Kuip.

‘In boer, in boeresoan en in pakesizzer fine, dat wie doe net sa dreech. Mar minsken mei in hegere oplieding, dy’t as it even koe dêr ek noch wennen, dat wie hiel lestich.’

Marjoleine Sloos hat yn har nije ûndersyk likefolle muoite hân mei it finen fan ynformanten. ‘Families zijn niet meer zo groot als vroeger en mensen zijn ook mobieler geworden. ’Boppedat is yn trije desennia tiid it opliedingsnivo bot feroare. ‘In het oude onderzoek waren boeren laagopgeleid, maar tegenwoordig hebben ze in Wageningen gestudeerd.’

It ‘brún jaske’-ûndersyk
Uteinlik hawwe twa studinten fan Feitsma by 85 sprekkers thús petearen opnommen. ‘De ynterviewers hawwe dêr geregeld in pear wiken hinne west en sliepten dan yn Tony har hûs yn Grou’, seit Frits van der Kuip. ‘Minsken moasten sintsjes foarlêze, en dan in ferhaaltsje, en dêrnei waard der gewoan wat trochpraat. Wy woene witte hoe’t minsken har uteren. Dan gie it bygelyks om útspraakferskynsels lykas it ynslokken fan de ‘n’. Gekjeiend neamde ik it ek wolris it ‘brún jaske’-ûndersyk, om’t dy ‘n’ fan ‘brún’ yn it Frysk fuortfalt. Dat bylûd ferdwynt troch de noas.’

‘We doen het nu weer precies zo’, follet Sloos oan. ‘Er is veel mogelijk als je het onderzoek zo nauwgezet mogelijk repliceert. Zo zien we dat de leesvaardigheid in grote lijnen wel is toegenomen in het Nederlands en Fries. Vroeger had men vaak moeite met Nederlands lezen, en Fries lezen was toentertijd voor veel mensen vrijwel onmogelijk. Maar inmiddels krijgen Friezen ook Fries op school.’ Wat Sloos ek opfalt by it ferlykjen fan de âlde en nije opnamen, is hoe’t minsken ferhalen fertelle. ‘Ik heb een paar keer gedacht, dat mensen vroeger beter konden vertellen. Veel verhalender en onderhoudender. Mensen hadden er meer rust en tijd voor. Ook heb ik de indruk dat men nu veel sneller praat over het algemeen.’

Van der Kuip: ‘Der wie ek in jonge by, dy koe omraak prate, oer dat er mei in frachtwein nei Spanje ried, dy wie in wike ûnderweis mei fee. Mar oer it algemien wiene it âldere minsken dy’t sa goed fertelle koene. Dat, it kin ek mei âldens te krijen hawwe.’

Doazen mei keattingpapier
Mei Els van der Geest en Irénke Meekma ferwurke Frits van der Kuip it materiaal. ‘Germen de Haan, de heechlearaar Frysk út Grins, sei ris iroanysk tsjin my: ‘Hawwe jim lekker oan it tellen west?’ Hy fûn dat kwantitative ûndersyk mar neat. It wie in ôfgryslik soad wurk. Earst transkribearren Els en ik dy teksten, en dêrnei ferwurke Irénke it mei statistyke software, SPSS. En de hiele nacht draaide SARA, dat wie it akademysk rekkensintrum, dêr’t wy doazen mei keattingpapier weihellen. Tsjintwurdich giet it wat minder primityf, mar dat wie doe hiel wat. Tony wie nammentlik sawat de earste op ’e Vrije Universiteit dy’t it brûken fan kompjûters yn har ûndersyk propagearre.’

‘Dit was sociolinguïstisch gezien voor die tijd een zeer geavanceerd onderzoek’, stimt Sloos mei. ‘Het was heel goed opgezet, maar van de 85 sprekers zijn er maar 36 mannen en 8 vrouwen geanalyseerd. Ik ga de analyse opnieuw doen, om te kijken of we tot dezelfde resultaten komen.’

Oer it belang fan replisearjen is op it stuit in soad diskusje yn ’e wittenskip. ‘Het is ook in de taalkunde goed om onderzoek over te doen. Wij onderzoeken vaak kleine groepen mensen. Van daaruit kun je niet generaliseren, maar dat wordt wel steeds gedaan. We generaliseren steeds naar de hele taalgemeenschap, en de vraag is of dat terecht is. Als je een onderzoek herhaalt, komt er misschien iets heel anders uit.’

 

 

Tekst en ynterview: Richard de Boer, earder ferskynd yn stipersblêd Ut de Smidte 58(1), winter 2018.