Spring naar hoofd-inhoud

‘Hawwe jim lekker oan it tellen west?’

Al een poos werkt taalkundige Marjoleine Sloos intensief aan het zogeheten Boarnsterhim-onderzoek, een groot onderzoek naar taalverandering in Fryslân over meerdere generaties heen. Het is een replicatie van het onderzoek dat onder leiding van professor Tony Feitsma tussen 1982 en 1985 aan de Vrije Universiteit werd gedaan. Toen werden 85 sprekers uit de vroegere gemeente Boarnsterhim ondervraagd en opgenomen. Akademy-collega Frits van der Kuip was toentertijds een van de transcribenten. Een gesprek met Marjoleine Sloos en Frits van der Kuip over het onderzoek van toen en nu.

Tony Feitsma had het helemaal uitgedacht. Ze wilde een groot onderzoek naar taalverandering opzetten volgens criteria van de sociolinguïstiek: sprekers van verschillende generaties, opleidingen en sociale klassen uit een stabiel dialectgebied in het midden van Fryslân. ‘Mar Tony hie echt muoite om ynformanten te finen foar har ûndersyk. Se hat sels op har âlde widdofyts de doarpen ôfwest om minsken te freegjen om mei te dwaan’, vertelt Frits van der Kuip.

‘In boer, in boeresoan en in pakesizzer fine, dat wie doe net sa dreech. Mar minsken mei in hegere oplieding, dy’t as it even koe dêr ek noch wennen, dat wie hiel lestich.’

Marjoleine Sloos heeft in haar nieuwe onderzoek net zoveel moeite gehad met het vinden van informanten. ‘Families zijn niet meer zo groot als vroeger en mensen zijn ook mobieler geworden.’ Bovendien is in drie decennia tijd het opleidingsniveau sterk veranderd. ‘In het oude onderzoek waren boeren laagopgeleid, maar tegenwoordig hebben ze in Wageningen gestudeerd.’

Het ‘brún jaske’-onderzoek
Uiteindelijk hebben twee studenten van Feitsma bij 85 sprekers thuis gesprekken opgenomen. ‘De ynterviewers hawwe dêr geregeld in pear wiken hinne west en sliepten dan yn Tony har hûs yn Grou’, zegt Frits van der Kuip. ‘Minsken moasten sintsjes foarlêze, en dan in ferhaaltsje, en dêrnei waard der gewoan wat trochpraat. Wy woene witte hoe’t minsken har uteren. Dan gie it bygelyks om útspraakferskynsels lykas it ynslokken fan de ‘n’. Gekjeiend neamde ik it ek wolris it ‘brún jaske’-ûndersyk, om’t dy ‘n’ fan ‘brún’ yn it Frysk fuortfalt. Dat bylûd ferdwynt troch de noas.’

‘We doen het nu weer precies zo’, vult Sloos aan. ‘Er is veel mogelijk als je het onderzoek zo nauwgezet mogelijk repliceert. Zo zien we dat de leesvaardigheid in grote lijnen wel is toegenomen in het Nederlands en Fries. Vroeger had men vaak moeite met Nederlands lezen, en Fries lezen was toentertijd voor veel mensen vrijwel onmogelijk. Maar inmiddels krijgen Friezen ook Fries op school.’ Wat Sloos ook opvalt bij het vergelijken van de oude en nieuwe opnamen, is de manier waarop mensen verhalen vertellen. ‘Ik heb een paar keer gedacht, dat mensen vroeger beter konden vertellen. Veel verhalender en onderhoudender. Mensen hadden er meer rust en tijd voor. Ook heb ik de indruk dat men nu veel sneller praat over het algemeen.’

Van der Kuip: ‘Der wie ek in jonge by, dy koe omraak prate, oer dat er mei in frachtwein nei Spanje ried, dy wie in wike ûnderweis mei fee. Mar oer it algemien wiene it âldere minsken dy’t sa goed fertelle koene. Dat, it kin ek mei âldens te krijen hawwe.’

Dozen met kettingpapier
Met Els van der Geest en Irénke Meekma verwerkte Frits van der Kuip het materiaal. ‘Germen de Haan, de heechlearaar Frysk út Grins, sei ris iroanysk tsjin my: ‘Hawwe jim lekker oan it tellen west?’ Hy fûn dat kwantitative ûndersyk mar neat. It wie in ôfgryslik soad wurk. Earst transkribearren Els en ik dy teksten, en dêrnei ferwurke Irénke it mei statistyke software, SPSS. En de hiele nacht draaide SARA, dat wie it akademysk rekkensintrum, dêr’t wy doazen mei keattingpapier weihellen. Tsjintwurdich giet it wat minder primityf, mar dat wie doe hiel wat. Tony wie nammentlik sawat de earste op ’e Vrije Universiteit dy’t it brûken fan kompjûters yn har ûndersyk propagearre.’

‘Dit was sociolinguïstisch gezien voor die tijd een zeer geavanceerd onderzoek’, beaamt Sloos. ‘Het was heel goed opgezet, maar van de 85 sprekers zijn er maar 36 mannen en 8 vrouwen geanalyseerd. Ik ga de analyse opnieuw doen, om te kijken of we tot dezelfde resultaten komen.’

Over het belang van repliceren wordt momenteel veel gediscussieerd in de wetenschap. ‘Het is ook in de taalkunde goed om onderzoek over te doen. Wij onderzoeken vaak kleine groepen mensen. Van daaruit kun je niet generaliseren, maar dat wordt wel steeds gedaan. We generaliseren steeds naar de hele taalgemeenschap, en de vraag is of dat terecht is. Als je een onderzoek herhaalt, komt er misschien iets heel anders uit.’

 

 

Tekst en interview: Richard de Boer, eerder verschenen in donateursblad Ut de Smidte 58(1), winter 2018.